రక్త ప్రసరణ వ్యవస్థ(Blood Circulatory System)
- రక్త ప్రసరణ వ్యవస్థ నిమ్నశ్రేణికి చెందిన జీవుల్లో ఒకటే కణం ఉండటం వల్ల వివిధ పదార్థాల రవాణా సులభంగా జరుగుతుంది.
- ఉదాహరణ: అమీబా వంటి జీవుల్లో జీవపదార్థమే రక్తం ప్రసరించి అన్ని భాగాలకు వివిధ పదార్థాలను రవాణా చేస్తుంది. దీనినే ‘వ్యాపనం’ అంటారు.
- వ్యాపన పద్ధతిలో మానవుల్లో రవాణా జరగాలి. అంటే 2 మీటర్ల దూరానికి 60 సంవత్సరాల కాలం పడుతుంది.
- రవాణాను వేగవంతం చేయడానికి రక్తప్రసరణ వ్యవస్థ ఏర్పడింది. మానవుని రక్తప్రసరణ వ్యవస్థలో మూడు భాగాలు కలవు.
1. రక్తం2. రక్తనాళాలు3. హృదయం
- ఆరోగ్యవంతమైన వ్యక్తిలో 5 లీటర్ల రక్తం ఉంటుంది. రక్తం అధ్యయనాన్ని ‘హిమటాలజీ’ అంటారు.
- రక్తం ఒక ద్రవరూప కణజాలం, ఒక సంధాయక కణం.
- రక్తం సాధారణంగా క్షారస్థితిలో ఉంటుంది.
- దీని P.H విలువ (7.4) 7 కంటే ఎక్కువ.
- రక్తంలో 2 భాగాలుంటాయి.
ప్లాస్మా, రక్తకణాలు
ప్లాస్మా:- రక్తం గడ్డకట్టకముందు గడ్డకట్టించే ద్రవపదార్థాన్ని ప్లాస్మా అంటారు. ఇది లేత పసుపు రంగులో ఉంటుంది. ప్లాస్మాలో 90 శాతం నీరు ఉంటుంది. ప్లాస్మా రక్తంలో 60 శాతం ఉంటుంది. ప్లాస్మాలో ప్రతిరక్షకాలు ఆల్బిమిన్లు, గ్లోబ్యులిన్స్‌ అనే ప్రొటీన్‌లు ఉంటాయి.
- రక్తం గడ్డకట్టకుండా రక్తనాళాల్లో తోడ్పడే, ఉపయోగపడే పదార్థం ‘హిపారిన్‌’.
- రక్తం గడ్డకట్టిన తర్వాత తేలియాడే ద్రవపదార్థం ‘సీరం’.
- సీరం కూడా లేత పసుపు రంగులో ఉంటుంది. దీనిలో ఎలాంటి ప్రొటీన్స్‌ ఉండవు. ప్రతిరక్షకాలు కూడా ఉండవు.
రక్తకణాలు:
- రక్తం గడ్డ కట్టిన తరువాత అడుగు భాగాన గల ఘన పదార్థాన్ని రక్తకణాలు అంటారు.
- వీటినే ఎరిత్రోసైట్లు అంటారు. ఎర్రరక్త కణాలు ద్విపుటాకారంగా ఉంటాయి.
- ఎర్రరక్త కణాల్లోని కేంద్రకం క్షీరదాల్లో సాధారణంగా ఉండదు. కానీ ఒంటె, లామా అనే రెండు క్షీరదాల్లో ఎర్రరక్తకణాల్లో కేంద్రకం ఉంటుంది.
- ఎర్ర రక్తకణాల ఉత్పత్తి ఎముక మజ్జ లేదా అస్థిమజ్జలో జరుగుతుంది. ఎర్ర రక్తకణాలు 120 రోజులు జీవిస్తాయి.
- ఎర్ర రక్తకణాలు ఒక క్యూబిక్‌ మి.లీ. రక్తంలో 4.5-5×106
- ఎర్ర రక్తకణాలు చనిపోయే భాగం ప్లీహం. దీనినే ఎర్ర రక్తకణాల స్మశానవాటిక/Burial Ground of the RBC అంటారు.
- ఎర్ర రక్తకణాలు ఒక రోజులో చనిపోయేవి, జన్మించేవి 10×1012
- ఎర్ర రక్తకణాలు చిన్నపిల్లల్లో శిశువు దశలో కాలేయం నుంచి, పిత్తాశయం నుంచి జన్మిస్తాయి.
- ఎర్ర రక్తకణాలు ఎరుపురంగులో ఉండటానికి కారణం హిమోగ్లోబిన్‌. రక్తంలో అతిపెద్ద ప్రొటీన్‌ హిమోగ్లోబిన్‌ మూలకం Fe (ఐరన్‌).
- సాధారణంగా హిమోగ్లోబిన్‌ స్త్రీల కంటే పురుషులకు ఎక్కువ.
- హిమోగ్లోబిన్‌ శాతం 4mgకు తగ్గిపోతే కలిగే జన్యుసంబంధ వ్యాధి ‘తలసేమియా’ అంటారు. ఈ వ్యాధిలో ఆల్ఫా, బీటా అనే రెండు రకాలు కలవు.
- హిమోగ్లోబిన్‌ ప్రొటీన్‌లో వివిధ భాగాల్లో వచ్చే లోపాల వల్ల ఈ రెండు రకాల తలసేమియా వ్యాధులు కలుగుతాయి.
- ఎర్ర రక్తకణాల సంఖ్య తగ్గిపోతే కలిగే వ్యాధి ‘ఎనీమియా’.
- ఎర్ర రక్తకణాలు వాయువును రవాణా చేస్తాయి. ప్రతిజనకాలను కలిగి ఉంటాయి.
తెల్లరక్త కణాలు (ల్యూకోసైట్లు):
- ఇవి అమీబా ఆకృతిలో ఉంటాయి. 12-13 రోజులు జీవిస్తాయి.
- కేంద్రకం ఉంటుంది. తెలుపు రంగులో ఉంటాయి. ఇవి ‘లింఫ్‌’ ద్రవంలో జన్మిస్తాయి.
- శరీరంలోకి ప్రవేశించే సూక్ష్మజీవులతో తెల్లరక్త కణాలు పోరాటం చేస్తాయి.
- వ్యాధులను అరికడతాయి. కాబట్టి వీటిని శరీరానికి రక్షక భటులు అంటారు.
- గ్రాన్యులోసైట్లు: జీవ పదార్థంలో చిన్న చిన్న రేణువులు ఉంటాయి. వీటినే కణికాభ సహిత తెల్లరక్త కణాలు అంటారు. ఇవి 3 రకాలు.
1. ఇసినోఫిల్‌2. బేసోఫిల్స్‌3. న్యూట్రోఫిల్స్‌
- ఆమ్లవర్ణకాలను సంతరించుకునేవి తెల్లరక్త కణాలు.
ఇసినోఫిల్‌
- ఆమ్లవర్ణకాలను సంతరించుకునే తెల్లరక్తకణాలు.
- ఇవి ఎలర్జీకి ప్రతి చర్యలు చూపుతాయి.
- విషపదార్థాలను విషరహితం చేస్తాయి. ఇది 2 తమ్మెల కేంద్రకాన్ని కలిగి ఉంటాయి.
బేసోఫిల్స్‌
- కేంద్రకం ‘ S’ ఆకృతిలో ఉండి మూడు తమ్మెలు ఉంటాయి.
- క్షార వర్ణకాలను సంతరించుకునేవి తెల్లరక్త కణాలు. ఇవి గాయాలు మానడానికి తోడ్పడతాయి.
- ఇవి తక్కువ సంఖ్యలో గల తెల్లరక్త కణాలు.
న్యూట్రోఫిల్స్‌
- ఇది తటస్థ వర్ణకాలను సంతరించుకొంటాయి.
- 5 లేదా 6 తమ్మెల కేంద్రకం ఉంటుంది.
- ఇది మొదటి వరుస రక్షక భటులు. వీటినే ‘సూక్ష్మ రక్షక భటులు’ అంటారు.
ఎగ్రాన్యులోసైట్స్‌
- జీవ పదార్థంలో ఎలాంటి రేణువులు ఉండవు. ఇవి 2 రకాలు. మోనోసైట్లు, లింఫోసైట్లు.
మోనోసైట్లు
- ఇవి పెద్దవిగా గల తెల్లరక్తకణాలు. కేంద్రకం మూత్రపిండ ఆకారంలో ఉంటుంది.
- ఇవి రక్తంలో మృత కణాలను తొలగిస్తాయి.
- ఇవి రక్తంలో ‘పారిశుధ్య కార్మికులు’ (Scavengers of the blood).
లింఫోసైట్లు
- ఇవి చిన్నగా గల తెల్లరక్త కణాలు. ఇవి బ్యాక్టీరియా, వైరస్‌, ఫంజి వంటి సూక్ష్మజీవులకు ప్రతిచర్యను చూపుతాయి. ఇవి ఎయిడ్స్‌ వ్యాధిలో నశించిపోయే తెల్లరక్తకణాలు. ఇవి ప్రతిదేహాలను (Antibodies) ఉత్పత్తి చేస్తాయి.
- రక్తఫలకికలు (త్రాంబోసైట్లు): ఇది ద్వికుంభాకారంగా ఉంటాయి.
- కేంద్రకం ఉండదు. వీటినే త్రాంబోసైట్లు అంటారు. ప్లేట్‌లెట్స్‌ అంటారు.
- రక్తఫలకికలు తెలుపు రంగులో ఉంటాయి. 3-10 రోజులు జీవిస్తాయి.
- ఇవి రక్తం గడ్డకట్టించడానికి ఉపయోగపడతాయి.
- రక్తం గడ్డకట్టేటప్పుడు అవి ‘త్రాంబోకైనేజ్‌’ అనే ఎంజైమ్‌ను విడుదల చేస్తే ఇది ప్రోత్రాంబిన్‌ త్రాంబిన్‌గా మారుస్తుంది.
- త్రాంబిన్‌ ఫైబ్రినోజన్‌ను ఫైబ్రిన్‌గా మారుస్తుంది.
- ఈ ఫైబ్రిన్‌ గాయాలైన ప్రాంతాలకు చేరి రక్తం గడ్డకట్టడానికి తోడ్పడుతుంది.
- రక్తం గడ్డకట్టటానికి తోడ్పడే విటమిన్‌ -కె
- రక్తం గడ్డకట్టటానికి తోడ్పడే మూలకం- కాల్షియం. (Ca)
ప్రొటీన్‌ – ఫైబ్రిన్‌
- రక్తకణాలు- త్రాంబోసైట్లు/రక్తఫలకికలు
- సాధారణంగా రక్తం గడ్డకట్టడానికి 3-6 నిమిషాల సమయం పడుతుంది.
- కొంతమంది వ్యక్తుల్లో జన్యులోపం వల్ల రక్తం గడ్డకట్టే సామర్థ్యం కోల్పోయి రక్తస్రావం జరుగుతుంది. ఈ రకమైన జన్యుసంబంధ వ్యాధిని ‘హిమోఫీలియా’ అంటారు.
- హిమోఫీలియా వ్యాధిని ఇంగ్లండ్‌ రాణిలో మొదటగా గుర్తించారు. దీనిని రాయల్‌ డిసీజ్‌ అంటారు.
రక్తం గడ్డకట్టే వరుస క్రమం
- ప్రోత్రాంబిన్‌: త్రాంబిన్‌-ఫైబ్రినోజన్‌- ఫైబ్రిన్‌